Doulat Kuanyshev: CICA Üye Devletlerinin askeri-siyasi boyuttaki etkileşimi artırılmalı

CICA Askeri-Siyasi Boyutu Uzmanı Büyükelçi Doulat Kuanyshev Çin’in bölgesel ve global arenadaki atılımlarını pahalandıran bir yazı kaleme aldı. 

Çin’in, Suudi Arabistan ile İran ortasındaki uyuşmazlıkların ve Ukrayna krizinin siyasi tahliline dair çalışmalarına değinilen makalede ülkenin global çaptaki barış teşebbüslerine takviyesi ele alındı.

Çin’in Global Stratejik Teşebbüsü, hem ülkenin kalkınması hem de Asya ve dünya ile işbirliği için en güzel şartların sağlanmasına yardımcı olduğu belirtilen makalede  memleketler arası barış ve güvenliği destekleyen birliklerin ehemmiyeti vurgulandı.

Asya’da Etkileşim ve İtimat Artırıcı Tedbirler Konferansı’nın (CICA), bölgede stratejik işbirliği ve barışın sağlanmasına yönelik katkılarına değinilen makalede birliğin  Asya kıtasında uzun vadeli istikrarı sağlama ve çok istikametli işbirliği yaklaşımlarını büyük ölçüde etkilediği belirtildi.

İşte Doulat Kuanyshev’in makalesi:

Bulunduğumuz yılın başından itibaren en dikkat alımlı ve kıymetli milletlerarası gelişmelerden biri, Çin’in siyasi ve diplomatik alandaki atılımlarının artması oldu.

Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in Eylül 2021 BM Genel Kurulu’nda kürsüdeki konuşması sırasında lisana getirdiği Global Kalkınma Teşebbüsü üzerine önerisi sonrasında, dünya kamuoyu dikkatini kalkınma ve devam eden global krizlerin ortasında gelişmekte olan ülkeler ortasındaki iş birliğini güçlendirme hususlarına yöneltti.

Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in bu konuşmasından birkaç ay sonra, Nisan 2022’de Boao Asya Forumu’nun açılış konuşmasında, dünyada artan çatışmalara ve güvenlik problemlerine dikkat çekti ve tahlil önerisi olarak Global Güvenlik Teşebbüsü’nü (GSI) konseptini öne sürdü.

ÇİN’İN GLOBAL GÜVENLİK TEŞEBBÜSÜ KONSEPTİ

Çin önderinin bu önerisi, Çin Dışişleri Bakanlığı tarafından 21 Şubat 2023 tarihinde resmi olarak kabul edilen Global Güvenlik Teşebbüsü Konsept Evrakının temelini oluşturdu.

Bunun yanısıra, Çin, Suudi Arabistan ile İran ortasında uzun yıllar süren uyuşmazlıkların tahlili bağlamında diplomatik bağlantıların tekrar kurulmasında kilit bir rol oynadı. Bu yıl 10 Mart’ta Pekin’de imzalanan muahede, Suudi Arabistan ile İran ortasında Çin’in arabuluculuğunda dört gün süren ağır müzakerelerin sonucunda sağlandı.

Çin’in global mevzularla ilgili bir kadro teşebbüs ve adımları, Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in bu yıl 15 Mart’ta teklifte bulunduğu global uygarlık teşebbüsü konsepti sayesinde gerçekleşti.

DÜNYA ÇAPINDA İLGİ

Bu bağlamda, Çin’in, Ukrayna krizinin siyasi tahliline ait tavrı, şimdiden dünya çapında büyük bir ilgi gördü. Çin Komünist Partisi Dışişleri Kurulu Merkez Ofisi Yöneticisi Wang Yi’nin Münih Güvenlik Konferansı’na katılarak yaptığı konuşması, Avrupa ziyareti sırasında ABD temsilcileri ile oturum ortalarında bir ortaya gelmesi, Dışişleri Bakanı Anthony Blinken, Avrupa Diplomasisi Lideri Josep Borrell, Ukrayna Dışişleri Bakanı Dmitro Kuleba ile görüşmeleri dünya basınında büyük yankı buldu. Ayrıyeten, Wan Yi Moskova’da Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin tarafından kabul edildi ve Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ile görüştü.

Öte yandan, Çin’in güvenlik konusundaki global stratejik teşebbüsü, bu görüşme ve gelişmelerden elbette farklı tutulmakta. İlan edilen Global Güvenlik Teşebbüsü Evrakı, dünyanın barış ve güvenlik sıkıntılarına Çin’in en acil yaklaşımlarını yansıtmaktadır. Çin Devlet Lideri Xi Jinping tarafından önerilen Global Güvenlik Teşebbüsü, memleketler arası çatışmaların en değerli sebeplerine esaslı tahlil bulmayı, global güvenlik idare sistemini güzelleştirmeyi, uzun vadeli barışı ve global sosyo-ekonomik kalkınmayı teşvik etmeyi amaçlamaktadır.

ULUSLARARASI KALKINMA PROJELERİNE GEREKSİNİM BÜYÜK

Ayrıyeten, Çin’in Global Stratejik Teşebbüsü, hem ülkenin kalkınması hem de Asya ve dünya ile işbirliği için en yeterli şartların sağlanmasına yardımcı olan barış ve güvenlik atmosferini muhafazaya ve güçlendirmeye yönelik önemli isteklerini yansıtmakta. Bu yolda, bilhassa Tek Nesil – Tek Yol ve Bölgesel Kapsamlı Ekonomik İştirak (RCEP) üzere değerli memleketler arası kalkınma projelerinin uygulanmasına ehemmiyet verilmektedir. Çin Dokümanına yüzeysel bakıldığında bile, Global İş Birliği Teşebbüsü (GSI) ana kararlarının Birleşmiş Milletler Koşulu’nda bahsedilen gaye ve gayelerle benzerliğini ve kimi noktalarda da özdeşliği görülebilmektedir. Bilindiği üzere, Birleşmiş Milletler Koşulu esasen Üye Devletler ortasında ortak bir işbirliği çerçevesini oluşturan memleketler arası bir antlaşmadır. Öte yandan, Global Güvenlik Teşebbüsü Dokümanı ise günümüzdeki global güvenlik meselelerini çözmeyi amaçlayan bir dizi teklifler içeren bir teşebbüstür.

Günümüz dünyasında, çatışmaların, derin uyuşmazlıkların ve çatışma düğümlerinin tahlilinde hem BM Kuralı hem de Global Güvenlik Teşebbüsü Konsept Belgesi’nde, değeri daha da artan milletlerarası barış ve güvenliği güçlendirmenin ehemmiyeti vurgulanmakta. KGGK Dokümanı, bilhassa güvenlik problemlerinin tahlilinde hükümran eşitlik ve memleketler arası işbirliği unsurlarını tanıtmaktadır. Burada en değerli nokta ise, artan memleketler arası mübadele, ticaret ve işbirliği bağlamında devletlerin egemenlik haklarının korunması, barışçıl diyalog ve bir ortada yaşamanın sürdürülmesi muhtaçlığının altının çizilmesidir. Global Stratejik Teşebbüsü, BM Kuralı 2. Unsuru “Temel kavramlar ve ilkeler”e dayalı olarak devletlerin eşitliğinin ve ulusal egemenliklerinin tanınmasına, Birleşmiş Milletler’in rolüne değer ve hürmet gösterilmesine öncelik vermektedir. Bilhassa, milletlerarası barış, güvenlik ve adaletin sağlanmasını, ihtilafların diplomasi ve müzakereler yoluyla çözülmesini, ayrıyeten ihtilafların BM Kuralı’nın 2. Hususu uyarınca çözümlenmesini olumlu karşılamaktadır. Buna ek olarak, Global İş Birliği Girişimi’nde (GSI), BM Şartı’nda olduğu üzere, milletlerarası toplumu yoksulluk, eşitsizlik, etraf problemleri üzere global meseleleri çözmek, uyuşmazlıklar, çatışmalar, bilhassa nükleer savaşları önlemek için birlikte çalışmaya davette bulunulmakta. Eşitliğin, işbirliğinin ve hukukun üstünlüğünün sağlanması, tüm kültürlere, dinlere, ülkelere ve etnik kümelere saygıyı koruyarak ve bunları terör aksiyonlarıyla ilişkilendirmeden BM Kaidesi’nin 39-42. Unsurlarında belirtilen olumsuz şartları ortadan kaldırmak için uygun tedbirlerin alınması öngörülmektedir.

CICA PLATFORMUNUN ÖNEMİ

Burada değerli noktaya değinmek gerekirse, öncelikle Asya’daki güvenlik hususlarını ele alarak oluşturulan Global Stratejik Teşebbüsü metninde amaçlanan amaçlara ulaşmak için, makul memleketler arası kuruluşların yanısıra, Asya’da Etkileşim ve İnanç Artırıcı Tedbirler Konferansı’nın (CICA) değerli platformlardan biri olduğu söz edilmektedir. Bu bağlamda, hem CICA Konferansının hem de CICA Üye Devletlerinin askeri-siyasi boyuttaki etkileşimini karakterize eden bir dizi değerli noktanın ele alınması ve tahlile kavuşturulması gerekmektedir. Günümüzde, toplumların istikrarlı, barış içinde bir ortada yaşamasını, refahı teşvik etmek gayesiyle çeşitli güvenlik mevzularında işbirliği ve diyalogların oluşturulmasını kolaylaştıran bu platform bir pan-Asya forumu olarak öne çıkmaktadır.

Hatırlanacağı üzere, otuz yılı aşkın bir müddet evvel Kazak Önderinin ortaya koyduğu Asya’da iştirak ve işbirliği düzeneğini oluşturma teşebbüsü, geçen yılın Ekim ayında Astana’da düzenlenen VI. CICA Tepesi’nin sonuçlarıyla da doğrulandığı üzere, vakte meydan okumuştur. CICA Üye Devletleri başkanları, bu tarafta aksiyon programı benimseyerek, CICA Konferansı’nın tam teşekküllü bir memleketler arası örgüte dönüştürülmesi gerektiğini net bir halde deklare ettiler. Aslında CICA, dünya nüfusun yarısından fazlasını ve dünyanın gayri safi üretiminin üçte birinden fazlasını temsil eden 28 Üye Devlet, dokuz Gözlemci Devlet ve bir dizi milletlerarası kurum ve kuruluşların gözlemci ve ortak olarak dahil olduğu gerekli donanıma sahip olan kuruluştur. CICA Üye devlet ve ortakları, yasal çerçevede; askeri-politik, ekonomik, çevresel, insani hususlar, yeni zorluklar ve tehditler üzere 5 boyutta tam etkileşim için bir ortaya gelmiş bulunmaktadırlar.

Kazakistan Cumhuriyeti tarafından koordine edilen ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından eş-koordine edilen askeri-politik boyutta, Üye Devletler, CICA sisteminin temel dokümanı olan ve Üye devletlerin ortak görüşünü temsil eden İtimat Arttırıcı Önlemler Kataloğu’na on önlemi dahil etmeyi kabul etmiştir. Bu önlemler, birkaç nedenden ötürü birinci başta adım adım ve gönüllülük temeline dayalı olarak uygulanmaya başlanmasına karar verildi. Bu 10 (on) tedbirden dördü, CICA Kıdemli Temsilciler Komitesinin 28 Haziran 2013 tarihli kararına uygun olarak uygulanmaya başlamıştır. Kazakistan, CICA Üye Devletleri ortasında askeri-politik işbirliğinin tesirli sonuçların elde edilmesi hedefiyle milletlerarası yıllık seminer düzenlemek için inisiyatif almıştır.

Bu sayede, Üye Devletler, silahlı kuvvetlerinin bileşenleri, savunma bütçeleri, topraklarındaki yabancı askeri birlikler ve planlanan askeri faaliyetleri hakkında bilgi alışverişinde bulunabilme ortamı yaratabilirler. Ayrıyeten, bu platform gözlemci ögeleri askeri tatbikatlara davet edebilir ve beklenmedik tehlike arz eden askeri olaylara karşı istişare düzenekleri oluşturabilir. Bunun haricinde, çok taraflı silah denetimine, silahsızlanma dokümanlarına ve uzaya ait kontratlara iştirakleri hakkında bilgi paylaşılabilir. Halihazırda, gönüllülük temelinde uygulanmak üzere dört itimat artırıcı tedbir kabul edilmiştir. Bu bağlamda, CICA Üye Devletleri, “basitten karmaşığa” unsuruna dayanan etkileşimi geliştirmeyi içeren dönüşümsel bir yaklaşım seçmiştir.

NÜKLEER GÜVENLİK ANLAŞMALARI

Kitle imha silahları konusuna gelince, birçok CICA Üye Devleti nükleer güvenliği sağlamlaştırmak için adımlar atmış ve çeşitli milletlerarası nükleer güvenlik muahedeleri kapsamında taahhütlere sahiptir. 

Nükleer Güvenlik Mukavelesi’ni Bahreyn, Bangladeş, Kamboçya, Çin, Mısır, Hindistan, İsrail, Ürdün, Kore, Pakistan, Filistin, Rusya, Tayland, Türkiye, BAE ve Vietnam üzere ülkeler imzalamışken, Kazakistan da onaylamıştır. Birçok CICA Üyesi Devlet, Nükleer Terörizmle Uğraş kapsamında Global Girişimi’e imzasını atmıştır.

Birçok CICA Üye Devleti, Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Antlaşması’nı onaylamış yahut imzalamış durumdayken, Tayland istişare basamağında bulunmakta. Kapsamlı Nükleer Denemelerin Yasaklanması Muahedesi ise Çin, Mısır, İran ve İsrail dışındaki tüm ülkeler tarafından onaylanmıştır.

Bunların yanı sıra, Çin ve Hindistan Memleketler arası Atom Gücü Kurumu’na (IAEA) üye pozisyonunda ve nükleer güvenlikle ilgili çeşitli memleketler arası mutabakatların imzacısıdır. Çin ayrıyeten Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliği ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Sözleşme’yi de imzalamıştır. Kazakistan, Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliği ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Mukaveleyi onaylamıştır. Rusya, IAEA üyesidir ve Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Mukavele ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine ait Ortak Mukavele de dahil olmak üzere nükleer güvenlikle ilgili çeşitli memleketler arası muahedeleri imzalamıştır.

Nükleer güvenliğin global bir problem olduğunun ve nükleer programları olan tüm devletlerin nükleer tesislerini ve gereçlerini emniyet altına almak için adımlar atması gerektiğinin vurgulanması değerlidir. Kimyasal ve biyolojik silahlarla ilgili olarak, birkaç Üye Devlet, İsrail’in imzaladığı, Kazakistan ve Kırgızistan’ın onayladığı Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhasına Ait Mukavele konusunda müzakere sürecindedir. Ayrıyeten, birçok CICA Üye Devleti, Biyolojik ve Zehirli Silahların Geliştirilmesi, Üretimi ve Stoklanmasının Yasaklanmasına Ait Sözleşme’yi onaylamış yahut imzalamıştır. Bunun yanısıra, Hindistan, Tayland ve Vietnam bu kontrat ile ilgili istişare evresindedir.

CICA’nın devam eden dönüşüm süreci, askeri-politik boyut da dahil olmak üzere Asya kıtasında uzun vadeli istikrarı sağlamak için tüm etkileşim alanlarını ve çok istikametli işbirliği yaklaşımlarını etkileyemez diyemeyiz. CICA’nın araştırma organı olan Think Tank Forum’un (TTF), bu istikametteki pratik adımların teorik gerekçelendirilmesinde ve geliştirilmesinde değerli bir rolü vardır.

Bu bağlamda, Stratejik Güvenlik Teşebbüsü üzerine kapsamlı tahlilin yapılması TTF araştırmacıları ve analistleri için muhakkak pek çok fikir sağlayacaktır.