Depreme Dair Tüm Merak Edilenler: Depremler Neden Hep Gece Olur, Sebebi Nedir?

Halk ortasında zelzele olarak da bilinen sarsıntı, yer kabuğunda beklenmedik bir formda ortaya çıkan güç sonucu oluşan sismik dalgalanmalar ve bu dalgalanmaların yer yüzünü sarsması durumudur. Sismik aktivite olarak tanımlanan durum; sarsıntının frekansı, tipi ve büyüklüğüdür. Yer kabuğundaki kırılmalar ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin yayılmasına ve geçtikleri yüzeyin sarsılmasına sebep olur.

Deprem Kırık Tipleri: Üç çeşit kırık tipi vardır; eğim atılımlı aksi kırık, eğim atılımlı olağan kırık ve doğrultulu atılımlı kırık. Yeryüzünde meydana gelen pek çok deprem  eğim atımlı ve doğrultu atımlı faylardaki kırıklar ile meydana gelir. 

Artçı Zelzeleler: Ana sarsıntı sonrası meydana gelen sarsıntılar artçı sarsıntılardır. Ana zelzelenin hissedildiği merkezde gerçekleşmeye devam eder. 

Çöküntü Sarsıntılar: Yerin aşikâr derinliklerinde kaya tuzu, gips üzere kolay eriyen katmanların vakit içinde erimesiyle meydana gelen boşluklar çöktüğünde oluşan zelzele çeşididir. 

Deprem Fırtınası: Belirli bir bölgede peş peşe meydana gelen zelzeleler dizisine verilen isimdir. Artçı sarsıntılardan farkı yalnız bir sarsıntıya bağlı kalmayışlarıdır. Öncü zelzelenin akabinde artçılara kıyasla, temel zelzeleden daha büyük bir sarsıntı meydana gelmesi mümkündür.

tr.wikipedia.org

Depremler sismograf ile ölçülmektedir. Depremin büyüklüğünüölçmek için Moment magnitüd ölçeği (ya da evvelce kullanımda olan Richter ölçeği) kullanılır. Sarsıntının şiddeti Mercalli şiddet ölçeği ile ölçülür. Zelzelenin meydana geldiği noktanın derinliği yıkım kuvvetini etkileyen büyük ölçeklerden biridir. Yeryüzüne yakın noktalarda gerçekleşen zelzeleler daha büyük hasarlar meydana getirir. 

Vikipedi’de yer alan bilgilere nazaran: Her yer sarsıntısı değişik tipteki sismik dalgaların farklı suratlardaki hareketini meydana getirir: Boylamsal (P-dalgaları), Enlemsel (S-dalgaları) ve bir grup yüzey dalgaları. Sismik dalgaların yayılma suratı ortamın yoğunluğu ve esnekliğine nazaran 3 km/s ile 13 km/s ortasında değişebilir. Yeryüzünde S-dalgalarına oranla P-dalgaları çok daha süratli ilerler. Rasathaneler ile zelzelenin merkez üssü ortası uzaklık farkı ölçülmekle birlikte sarsıntı odağının derinliği de kabaca ölçülür.

Depremler yalnızca şiddetlerine nazaran kategorilendirilmezler. Bunun yanısıra nerede meydana geldikleri de değerlidir. Dünya sismik aktivitelerle birlikte coğrafik ve politik olarak 754 Flinn-Engdahl bölgeleri (F-E bölgeleri)’ne ayrılmıştır. Daha faal alanlar daha küçük alanlara bölünmüştür. Pek faal olmayan nesiller ise geniş F-E bölgeleri oluşturur.

www.koeri.boun.edu.tr

Depremler, yer kabuğunun en üst katmanında bulunan katmanda yer alan ve fay sınırı ismi verilen kırıkların hareket etmesi ile meydana gelir. Fay sınırı, yer kabuğu üzerindeki kayaların gerilme, sıkışma üzere yüksek basınç oluşturan kurallar altında kırılması ile oluşur.

Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Zelzele Araştırma Enstitüsü resmi hesabında yer alan sarsıntı bilgilerine nazaran:

Taşküre’nin altında Astenosfer denilen yumuşak Üst Manto bulunmaktadır.Burada oluşan kuvvetler, bilhassa konveksiyon akımları nedeni ile, taş kabuk parçalanmakta ve birçok ‘Levha’lara bölünmektedir.

İtilmekte olan bir levha ile bir öteki levha ortasında sürtünme kuvveti aşıldığı vakit bir hareket oluşur. Bu hareket çok kısa bir vakit ünitesinde gerçekleşir ve şok niteliğindedir. Sonunda çok uzaklara kadar yayılabilen sarsıntı (sarsıntı) dalgaları ortaya çıkar. Bu dalgalar geçtiği ortamları sarsarak ve zelzelenin oluş istikametinden uzaklaştıkça gücü azalarak yayılır. Bu sırada yeryüzünde, bazen gözle görülebilen, kilometrelerce uzanabilen ve FAY ismi verilen arazi kırıkları oluşabilir. Bu kırıklar bazen yeryüzünde gözlenemez, yüzey katmanları ile gizlenmiş olabilir. Bazen de eski bir sarsıntıdan oluşmuş ve yeryüzüne kadar çıkmış, lakin vakitle örtülmüş bir fay tekrar oynayabilir.

Zamana bağımlı olarak, yavaş yavaş oluşan ünite deformasyon birikiminin elastik olarak depoladığı güç, kritik bir bedele eriştiğinde, fay düzlemi boyunca var olan sürtünme kuvvetini yenerek, fay çizgisinin her iki tarafındaki kayaç bloklarının birbirine izafi hareketlerini oluşturmaktadır. Bu olay ani yer değiştirme hareketidir. Bu ani yer değiştirmeler ise bir noktada biriken ünite deformasyon gücünün açığa çıkması, boşalması, öbür bir deyişle mekanik güce dönüşmesi ile ve sonuç olarak yer katmanlarının kırılma ve yırtılma hareketi ile olmaktadır.

• Sallantı ve yeryüzünde çatlama

• Heyelan ve çığ

• Yangın

• Patlama

• Zemin sıvılaşması

• Tsunami

• Seller

• Gelgit kuvveti

• İnsansal etkiler

Son 100 yıl içerisinde Türkiye’de yaşanan sarsıntılar incelenince, sarsıntıların gece yaşandığı savı çürütülüyor. Öbür bir görüşe nazaran Güneş’in çekim gücünün tesiriyle Dünya’nın gece kısmı büyük bir baskı altındayken, gündüz kısmı gevşek durumdadır. Bu sebeple sarsıntıların genelde gece olduğu ve çok basınca dayanamayıp kırıldığı söyleniyor. Güneş ve Ay tutulmaları esnasında çekim gücü artar ve bu da zelzele olmasını kolaylaştırır.

www.koeri.boun.edu.tr

Depreme sağlam olarak projelendirilmiş yapılar:

• A Tipi : Kırsal konutlar, kerpiç yapılar, kireç ya da çamur harçlı moloz taş yapılar.

• B Tipi : Tuğla yapılar, yarım kagir yapılar, kesme taş yapılar, beton biriket ve hafif prefabrike yapılar.

• C Tipi : Betonarme yapılar, âlâ yapılmış ahşap yapılar.

Yapılardaki hasarı tanımlayan tabirler:

• Hafif Hasar : İnce sıva çatlaklarının meydana gelmesi ve küçük sıva kesimlerinin dökülmesiyle tanımlanır.

• Orta Hasar : Duvarlarda küçük çatlakların meydana gelmesi, epey büyük sıva kesimlerinin dökülmesi, kiremitlerin kayması, bacalarda çatlakların oluşması ve birtakım baca modüllerinin aşağıya düşmesiyle tanımlanır.

• Ağır Hasar : Duvarlarda büyük çatlakların meydana gelmesi ve bacaların yıkılmasıyla tanımlanır.

• Yıkıntı : Duvarların yarılması, binaların kimi kısımlarının yıkılması ve derzlerle ayrılmış kısımlarının ilişkisini kaybetmesiyle tanımlanır.

• Fazla Yıkıntı : Yapıların tüm olarak yıkılmasıyla tanımlanır.

MSK Siddet Cetveli : 

I- Duyulmayan

(a) : Titreşimler beşerler tarafından hissedilmeyip, yalnız sismograflarca kaydedilirler.

II- Çok Hafif

(a) : Sarsıntılar yapıların en üst katlarında ,dinlenme bulunan az kişi tarafından hissedilir.

III- Hafif

(a) : Zelzele konut içerisinde az kişi, dışarıda ise yalnızca uygun kurallar altındaki bireyler tarafından hissedilir. Sarsıntı, yoldan geçen hafif bir kamyonetin meydana getirdiği sallantı üzeredir. Dikkatli bireyler, üst katlarda daha muhakkak olan asılmış eşyalardaki hafif sallantıyı izleyebilirler.

IV- Orta Şiddetli

(a) : Sarsıntı mesken içerisinde çok, dışarıda ise az kişi tarafından hissedilir. Sarsıntı, yoldan geçen ağır yüklü bir kamyonun oluşturduğu sallantı üzeredir. Kapı, pencere ve mutfak eşyaları v.s. titrer, asılı eşyalar biraz sallanır. Ağzı açık kaplarda olan sıvılar biraz dökülür. Araç içerisindeki bireyler sallantıyı hissetmezler.

V- Şiddetli

(a) : Sarsıntı, yapı içerisinde herkes, dışarıda ise çok kişi tarafından hissedilir. Uyumakta olan çok kişi uyanır, az sayıda dışarı kaçan olur. Hayvanlar huysuzlanmaya başlar. Yapılar baştan aşağıya titrerler, asılmış eşyalar ve duvarlara asılmış fotoğraflar kıymetli derecede sarsılır. Sarkaçlı saatler durur. Az ölçüde sabit olmayan eşyalar yerlerini değistirebilirler ya da devrilebilirler. Açık kapı ve pencereler şiddetle itilip kapanırlar, güzel kilitlenmemiş kapalı kapılar açılabilir. Uygunca dolu, ağzı açık kaplardaki sıvılar dökülür. Sarsıntı yapı içerisine ağır bir eşyanın düşmesi üzere hissedilir.

(b) : A tipi yapılarda hafif hasar olabilir.

(c) : Bazen kaynak sularının debisi değişebilir.

VI- Çok Şiddetli 

(a) : Zelzele konut içerisinde ve dışarıda çabucak hemen herkes ratafından hissedilir. Mesken içerisindeki birçok kişi korkar ve dışarı kaçarlar, kimi şahıslar istikrarlarını kaybederler. Evcil hayvanlar ağıllarından dışarı kaçarlar. Birtakım hallerde tabak, bardak v.s.gibi cam eşyalar kırılabilir, kitaplar raflardan aşağıya düşerler. Ağır mobilyalar yerlerini değiştirirler.

(b) : A tipi çok ve B tipi az yapılarda hafif hasar ve A tipi az yapıda orta hasar görülür.

(c) : Kimi durumlarda nemli yerlerde 1 cm.genişliğinde çatlaklar olabilir. Dağlarda rastgele yer kaymaları, pınar sularında ve yeraltı su seviyelerinde değişiklikler görülebilir.

VII- Hasar Yapıcı

(a) : Herkes korkar ve dışarı kaçar, pek çok kişi oturdukları yerden kalkmakta zahmet çekerler. Sarsıntı, araç kullanan şahıslar tarafından kıymetli olarak hissedilir.

(b) : C tipi çok binada hafif hasar, B tipi çok binada orta hasar, A tipi çok binada ağır hasar, A tipi az binada yıkıntı görülür.

(c) : Sular çalkalanır ve bulanır. Kaynak suyu debisi ve yeraltı su seviyesi değişebilir. Birtakım durumlarda kaynak suları kesilir ya da kuru kaynaklar yine akmaya başlar. Bir kısım kum çakıl birikintilerinde kaymalar olur. Yollarda heyelan ve çatlama olabilir. Yeraltı boruları ek yerlerinden hasara uğrayabilir. Taş duvarlarda çatlak ve yarıklar oluşur.

VIII- Yıkıcı 

(a) : Endişe ve panik meydana gelir. Araç kullanan şahıslar rahatsız olur. Ağaç kolları kırılıp, düşer. En ağır mobilyalar bile hareket eder ya da yer değiştirerek devrilir. Asılı lambalar ziyan görür.

(b) : C tipi çok yapıda orta hasar, C tipi az yapıda ağır hasar, B tipi çok yapıda ağır hasar, A tipi çok yapıda yıkıntı görülür. Boruların ek yerleri kırılır. Abide ve heykeller hareket eder ya da burkulur. Mezar taşları devrilir. Taş duvarlar yıkılır.

(c) : Dik şevli yol kenarlarında ve vadi içlerinde küçük yer kaymaları olabilir. Yerde farklı genişliklerde cm.ölçüsünde çatlaklar oluşabilir. Göl suları bulanır, yeni kaynaklar meydana çıkabilir. Kuru kaynak sularının akıntıları ve yeraltı su seviyeleri değişir.

IX- Çok Yıkıcı 

(a) : Genel panik. Mobilyalarda kıymetli hasar olur. Hayvanlar rastgele öte beriye kaçışır ve bağrışırlar.

(b) : C tipi çok yapıda ağır hasar, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda yıkıntı, B tipi az yapıda fazla yıkıntı ve A tipi çok yapıda fazla yıkıntı görülür. Heykel ve sütunlar düşer. Bentlerde kıymetli hasarlar olur. Toprak altındaki borular kırılır. Demiryolu rayları eğrilip, bükülür yollar bozulur.

(c) : Düzlük yerlerde çokça su, kum ve çamur tasmaları görülür. Yerde 10 cm. genişliğine dek çatlaklar oluşur. Eğimli yerlerde ve ırmak teraslarında bu çatlaklar 10 cm.den daha büyüktür. Bunların dışında, çok sayıda hafif çatlaklar görülür. Kaya düşmeleri, birçok yer kaymaları ve dağ kaymaları, sularda büyük dalgalanmalar meydana gelebilir. Kuru kayalar tekrar sulanır, sulu olanlar kurur. 

X- Ağır Yıkıcı  

(b) : C tipi çok yapıda yıkıntı, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda fazla yıkıntı, A tipi pek çok yapıda fazla yıkıntı görülür. Baraj, bent ve köprülerde değerli hasarlar olur. Tren yolu rayları eğrilir. Yeraltındaki borular kırılır ya da eğrilir. Asfalt ve parke yollarda kasisler olusur.

(c) : Yerde birkaç desimetre ölçüsünde çatlaklar oluşabilir. Bazen 1 m. genişliğinde çatlaklar da olabilir. Irmak teraslarında ve dik meyilli yerlerde büyük heyelanlar olur. Büyük kaya düşmeleri meydana gelir. Yeraltı su düzeyi değişir. Kanal, göl ve ırmak suları karalar üzerine taşar. Yeni göller olusabilir.

XI – Çok Ağır Yıkıcı  

(b) : Yeterli yapılmış yapılarda, köprülerde, su bentleri, barajlar ve tren yolu raylarında tehlikeli hasarlar olur. Yol ve caddeler kullanılmaz hale gelir. Yeraltındaki borular kırılır.

(c) : Yer, yatay ve düşey doğrultudaki hareketler nedeniyle geniş yarık ve çatlaklar tarafından kıymetli biçimde bozulur. Çok sayıda yer kayması ve kaya düşmesi meydana gelir. Kum ve çamur fışkırmaları görülür.

XII- Yok Edici (Manzara Değişir) 

(b) : Pratik olarak toprağın altında ve üstündeki tüm yapılar baştanbaşa yıkıntıya uğrar.

(c) : Yer yüzeyi tamamıyla değişir. Geniş ölçüde çatlak ve yarıklarda, yatay ve düşey hareketlerin taraf ölçüleri izlenebilir. Kaya düşmeleri ve ırmak versanlarındaki göçmeler çok geniş bir bölgeyi kaplarlar. Yeni göller ve çağlayanlar oluşur.